Reguły dziedziczenia i ich modyfikacja

Reguły dziedziczenia i ich modyfikacja

Jeżeli wspólnik-spadkodawca nie pozostawił testamentu, a w umowie spółki brak jest postanowień odnoszących się do kwestii spadkobrania, zasady sukcesji uniwersalnej po zmarłym udziałowcu określać będą przepisy Kodeksu cywilnego o dziedziczeniu ustawowym (art. 931-940 k.c.).

Zasady te stosujemy w odniesieniu do dziedziczenia wkładów w spółkach cywilnych i spółkach osobowych oraz udziałów i akcji w spółkach kapitałowych. Zasady te nie dotyczą wstąpienia spadkobierców do spółki cywilnej bądź spółki osobowej, które normowane są przepisami Kodeksu spółek handlowych, względnie postanowieniami umów spółek.

Ustawowa kolejność dziedziczenia jest zatem następująca:

• w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek,
• jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych,
• w braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych,
• jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych,
• w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy; dziedziczą oni w częściach równych,
• jeżeli którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom (wnukom) w częściach równych,
• w braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku,
• w braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu,
• jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako ostatniemu spadkobiercy ustawowemu.

Zmiana ustawowych reguł dziedziczenia

Zmiana ustawowych reguł dziedziczenia możliwa jest na kilka sposobów. Podstawowym z nich jest ustanowienie odmiennego podziału schedy spadkowej w testamencie albo reguł dziedziczenia w umowie spółki, które to omówiono już wcześniej. Nie jest to wszakże jedyny sposób. Do pozostałych należą:

• zapis windykacyjny, czyli forma rozrządzenia testamentowego na wypadek śmierci zamieszczona w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Własność przedmiotu zapisu windykacyjnego przechodzi na zapisobiercę z chwilą otwarcia spadku. Spadkodawca może obciążyć zapisem zwykłym osobę, na której rzecz uczynił zapis windykacyjny,
• zapis zwykły – forma rozrządzenia testamentowego na wypadek śmierci, polegająca na zobowiązaniu przez spadkodawcę spadkobiercy ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapisobiercy). Zapis zwykły nie powoduje przeniesienia własności zapisu na rzecz zapisobiercy, wymagana jest do tego odrębna czynność między zapisobiercą a zobowiązanym spadkobiercą. Wykonania zapisu zwykłego można domagać się na drodze sądowej. Roszczenie o wykonanie zapisu zwykłego przedawnia się po 5 latach od ogłoszenia testamentu. Zapis zwykły nie wymaga formy aktu notarialnego. Spadkodawca może obciążyć dalszym zapisem osobę, na rzecz której uczynił zapis zwykły albo windykacyjny,
• uczynienie przez spadkodawcę, za jego życia, darowizn skutkujących zmniejszeniem schedy spadkowej. Przedmioty darowizny stają się własnością osób obdarowanych i nie przechodzą na spadkobierców. Co prawda zatem sam sposób dziedziczenia nie ulega zmianie, jednak majątek dzielony pomiędzy spadkobierców ustawowych jest pomniejszony o uczynione przez spadkodawcę darowizny.

Niezależnie od zastosowanego mechanizmu, jego efekt będzie taki sam – spadkobiercy ustawowi albo nie otrzymają spadku w ogóle, albo otrzymają go w mniejszej części aniżeli byłaby im należna z mocy ustawy. Aby zabezpieczyć interesy spadkobierców ustawowych przed pozbawieniem ich udziałów w spadku, ustawodawca wprowadził instytucje zachowku.

Zacznijmy zatem od wyjaśnienia samego pojęcia zachowku. Zachowek to ustawowe uprawnienie zstępnych (dzieci, wnuków, prawnuków, itd.), małżonka oraz rodziców spadkodawcy do otrzymania części udziału spadkowego, jaki otrzymaliby w przypadku dziedziczenia ustawowego albo gdyby spadkodawca nie rozporządził swoim majątkiem za życia w drodze darowizn. Zachowek dla osób pełnoletnich i posiadających zdolność do pracy wynosi połowę ich udziału spadkowego jaki otrzymaliby przy dziedziczeniu ustawowym; zachowek dla osób niepełnoletnich lub trwale niezdolnych do pracy zarobkowej wynosi dwie trzecie ww. udziału spadkowego. Zachowku domagać się można od spadkobierców testamentowych, zapisobierców windykacyjnych albo od niektórych obdarowanych. Roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu, a w przypadku zachowku od obdarowanego – 5 lat od otwarcia spadku. Spadkodawca może w testamencie pozbawić spadkobiercę prawa do zachowku poprzez jego wydziedziczenie. Ustawowe regulacje dotyczące zachowku znajdują się w przepisach art. 991-1011 Kodeksu cywilnego.

Zachowek jest zatem gwarantowanym świadczeniem należnym spadkobiercom ustawowym na wypadek zmian zasad dziedziczenia albo wyprowadzenia mienia spadkowego poprzez darowizny. Istnieją wszakże przypadki, w których uprawniony może zostać pozbawiony zachowku. Są to:

• wydziedziczenie, które stanowi klauzulę zawartą w testamencie, mocą której spadkodawca pozbawia spadkobiercę ustawowego prawa do zachowku. Wydziedziczyć można wyłącznie z przyczyn wskazanych w przepisie art. 1008 kodeksu cywilnego. Osoba wydziedziczona może obalić wydziedziczenie w postępowaniu o zachowek wykazując pozorność wydziedziczenia lub oparcie go na nieprawdziwych zdarzeniach. W przypadku wydziedziczenia do spadku powołani są spadkobiercy osoby wydziedziczonej
• niegodność dziedziczenia, czyli wyłączenie od dziedziczenia na mocy wyroku sądowego. Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku. Sąd może uznać danego spadkobiercę za niegodnego, tylko jeżeli spełniona została jedna z przesłanek ustawowych, o których mowa w art. 928 kodeksu cywilnego. Spadkobierca nie może zostać uznany za niegodnego, jeśli spadkodawca mu przebaczył. W przypadku niegodności dziedziczenia spadkobierca traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Do dziedziczenia powołani są zatem spadkobiercy niegodnego dziedziczenia.

Na ostateczny krąg osób, które przejmą schedę spadkową mogą mieć wpływ także inne instytucje prawa spadkowego:

• odrzucenie spadku, czyli oświadczenie spadkobiercy, w którym rezygnuje on ze spadku. Odrzucenie spadku tworzy fikcję, jakoby osoba która spadek odrzuciła nie dożyła otwarcia spadku. W takim wypadku, w miejsce osoby odrzucającej spadek do spadku powołani są jej spadkobiercy (np. jeżeli spadek odrzucą dzieci spadkodawcy, to do spadku powołane zostaną jego wnuki). Spadek można odrzucić w terminie 6 miesięcy od dowiedzenia się o powołaniu do spadku,
• zrzeczenie się dziedziczenia, tj. umowa zawarta w formie aktu notarialnego pomiędzy przyszłym spadkodawcą i spadkobiercą przedmiotem, której jest wyłączenie dziedziczenia przez spadkobiercę i jego zstępnych. Umowa ta obejmuje zatem całą linię rodziny, a nie tylko spadkobiercę, z którym jest zawierana. W umowie można jednakże ograniczyć jej skutek tylko do konkretnych spadkobierców albo wskazać zstępnych zrzekającego się dziedziczenia, którzy zostaną powołani do spadku.

Sąd spadku stosując, w zależności od zaistniałego w danej sprawie stanu faktycznego i prawnego, poszczególne instytucje prawa spadkowego, ustala finalnie krąg spadkobierców. Jeżeli na skutek zastosowania tych reguł spadkobiercy ustawowi otrzymaliby mniej aniżeli wynikałoby to z zasad dziedziczenia ustawowego, aktywować się może ich roszczenie o zachowek albo jego uzupełnienie. Roszczenie to powstanie, jeżeli spadkobiercy ustawowi na skutek: dziedziczenia, darowizn od spadkodawcy, bądź zapisów nie otrzymali minimalnej części spadku gwarantowanej im, jako zachowek.

Przykładowo, jeżeli spadkodawca posiadał dwóch pełnoletnich spadkodawców ustawowych, jednak całość spadku przekazał w testamencie osobie trzeciej, to ich zachowek obliczono by w następujący sposób:

• udział spadkowy przypadający każdemu ze spadkobierców ustawowych: ½,
• zachowek należny każdemu z nich: połowa udziału spadkowego,
• finalnie zatem zachowek wyniósłby połowę z ½ udziału spadkowego, a zatem ¼ spadku,
• jeżeli zatem, spadkobiercy ustawowi nie otrzymali od spadkodawcy równowartości ¼ spadku (w jeden ze ww. sposobów), to mogliby domagać się zachowku od osób zobowiązanych do jego zapłaty.

W opisanym w przykładzie przypadku spadkobiercy ustawowi mogliby domagać się zachowku od spadkobiercy testamentowego. Jeżeli wszakże majątek spadkowy przekazano by innym podmiotom także poprzez darowizny, zapisy albo utworzenie fundacji rodzinnej, spadkobiercy ustawowi mogliby dochodzić swoich roszczeń także od wskazanych podmiotów. Kodeks cywilny wprowadza przy tym konkretną kolejność, w której zobowiązani do zapłaty zachowku odpowiadają za jego uzupełnienie:

• w pierwszej kolejności zachowku można domagać się od spadkobierców testamentowych,
• jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku,
• w dalszej kolejności, jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od:
  • osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku albo
  • fundacji rodzinnej, której fundusz założycielski doliczono do spadku albo
  • osoby, która otrzymała mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej doliczone do spadku.

Reasumując, spadkobiercy ustawowi pozbawieni schedy spadkowej, w skład w której wchodziły prawa majątkowe w spółkach handlowych, mogliby dochodzić od spadkobierców, którym owe prawa przypadły zachowku na opisanych powyżej zasadach.

Testament

Alternatywą względem reguł dziedziczenia ustawowego jest wskazanie kręgu spadkobierców w testamencie. Decydując się na ten krok warto wszakże pamiętać o kilku podstawowych regułach związanych z dziedziczeniem testamentowym:

• testament jako czynność mortis causae wchodzi w życie z chwilą śmierci testatora (spadkodawcy, który pozostawił testament). Oznacza to, że osoba żyjąca może sporządzić w czasie swojego życia wiele testamentów odwołując i zmieniając wcześniej ustalone reguły dziedziczenia,
• decydując się na kolejny testament, przy jednoczesnym braku odwołania poprzedniego, pamiętajmy że nowy testament nie prowadzi do automatycznej nieważności dotychczasowego. Oczywiście ustalając sposób dziedziczenia brany będzie pod uwagę ostatni testament sporządzony przez spadkodawcę, jednakże w zakresie w nim nieuregulowanym obowiązywać będzie testament poprzedni. Aby zatem wykluczyć wątpliwości interpretacyjne, lepszym rozwiązaniem jest odwoływanie wcześniejszych testamentów w każdym kolejnym testamencie,
• testament może zostać także odwołany poprzez oświadczenie woli spadkodawcy mające na celu pozbawienie mocy testamentu. Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. Odwołanie testamentu bez ustanawiania nowego prowadzi do przywrócenia ustawowych reguł dziedziczenia. Krąg spadkobierców wyznaczony zostanie zatem zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego. Co do zasady znikną także roszczenia o zachowek, spadkobiercy ustawowi zostaną bowiem powołani do dziedziczenia,
• testament służy do wskazywania ogólnych reguł dziedziczenia w spadku, nie zaś przekazywania poszczególnych, konkretnych rzeczy wskazanym osobom. Prawidłowe będzie zatem wskazanie w testamencie, że „do całości spadku powołuję swoją żonę” albo „do spadku w ½ powołuję mojego brata, w ¼ syna Jana oraz w ¼ matkę”. Jeżeli w testamencie przekażemy konkretne mienie poszczególnym spadkodawcą, mogą oni zostać uznani jedynie za zapisobierców, nie zaś spadkobierców co do całości spadku. W takim przypadku osoby te miałyby jedynie roszczenie do spadkobierców ustawowych o wydanie im danych rzeczy. Samo zaś wskazanie kręgu spadkobierców odbyło by się zgodnie z regułami wynikającymi z przepisów kodeksu cywilnego. Wyjątek stanowi sytuacja, w której spadkodawca rozdziela w ten sposób całość swojego majątku. W takim wypadku możliwe byłoby uznanie, że osoby otrzymujące określone mienie są w istocie spadkobiercami. Ich udział w spadku obliczono by zaś na zasadzie proporcji wartości przekazanego mienia do wartości całego spadku,
• zmiana reguł dziedziczenia w drodze testamentu nie pozbawia całkowicie członków najbliższej rodziny udziału w masie spadkowej. Zstępnym (dzieciom, wnukom, itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy przysługuje bowiem prawo do zachowku, którego mogą oni dochodzić od spadkobierców testamentowych. Aby pozbawić spadkobierców ustawowych prawa do zachowku należałoby np. zaspokoić ich zachowki za życia w drodze darowizn albo poprzez powołanie do części spadku. Innym sposobem pozbawienia prawa do zachowku jest wydziedziczenie, wymaga ono wszakże wystąpienia określonych przez ustawodawcę przesłanek. Wydziedziczenia dokonuje się również w testamencie. Dana osoba może zostać także uznana za niegodną dziedziczenia albo zrzec się spadku w drodze umowy zawartej ze spadkodawcą za jego życia,
• istnieją przyczyny, które mogą doprowadzić do uznania testamentu za nieważny. Sąd może stwierdzić, że testament jest nieważny, jeżeli został on sporządzony: w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli lub pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści, bądź pod wpływem groźby. Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku. Nieważność testamentu można podnosić w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku, względnie w późniejszej sprawie o zachowek, jeśli testament zawierałby klauzulę wydziedziczenia.

Czym jest zatem sam testament? To rozrządzenie majątkiem na wypadek śmierci przez spadkodawcę. Testament nabiera mocy z chwilą śmierci spadkodawcy. Spadkodawca może sporządzić kilka testamentów. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu. Wykluczone jest sporządzenie testamentu wspólnego przez kilku spadkodawców. Testament może obejmować rozporządzenie majątkiem lub dodatkowe postanowienia dotyczące zapisów, poleceń, wydziedziczenia, wykonawcy testamentu. Testament można ograniczyć wyłącznie do jednego lub kilku postanowień dodatkowych, np. testament może zawierać wyłącznie postanowienie o zapisie albo wydziedziczeniu.

Wpływ darowizny na rozliczenie spadkobierców

Być może nawet nie zdajesz sobie sprawy, że darowizna uczyniona przez spadkodawcę może wpływać na twoje rozliczenia ze spadkobiercami. Wynika to z faktu, że wartość niektórych darowizn jest doliczana do spadku. Dotyczy to także darowiz obejmujących:

• ogół praw i obowiązków w spółkach osobowych,
• udziały w spółce z o.o.,
• akcje prostej spółki akcyjnej oraz akcje spółki akcyjnej.

Przyjmuje się bowiem, że składniki majątku, które spadkodawca przekazał w formie darowizny są częścią spadku. I od tak określonego spadku określa się wartość zachowków. Powyższa zasada dotyczy dwóch grup darowizn:

• tych, które zostały dokonane na rzecz spadkobierców lub osób uprawnionych do zachowku – niezależnie od daty ich dokonania,
• takich, które spadkodawca dokonał nie później niż dziesięć lat przed śmiercią – na rzecz innych osób aniżeli jego spadkobiercy i osoby uprawnione do zachowku po nim.

Nie dolicza się do spadku również drobnych darowizn zwyczajowo czynionych w określonych sytuacjach. Chodzi tu przykładowo o okazjonalne prezenty wręczane w związku z różnego typu okolicznościami.

Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Wynika z niej po pierwsze, że przy obliczaniu wartości spadku nie uwzględnia się zmian w przedmiocie darowizny dokonanych przez obdarowanego. Z drugiej wszakże strony, ustawodawca nakazuje uwzględnić – przy obliczaniu wartości masy spadkowej – aktualne ceny przedmiotu darowizny. Tym samym należy wycenić ile w chwili ustalania zachowku wynosiłaby wartość przedmiotu darowizny, np. udziałów, bądź akcji w spółce kapitałowej.

Można zapytać, czym w praktyce skutkuje to, że darowizna doliczana jest do wartości spadku. Niestety dla obdarowanego może wiązać się z koniecznością przynajmniej częściowej spłaty spadkobierców. Jeżeli bowiem pozostały majątek spadkowy – tj. bez darowanych jednostek uczestnictwa w spółkach handlowych – nie wystarcza na pokrycie zachowków po zmarłym, to jego spadkobiercy mogą domagać się stosownej spłaty poprzez instytucję zachowku.

Jeżeli jednak obdarowany sam uprawniony byłby do zachowku po zmarłym, jego odpowiedzialność nie może pozbawić go tego zachowku. Innymi słowy, względem pozostałych spadkobierców odpowiada jedynie do wartości darowizny pomniejszonej o przypadający na niego zachowek.

Co prawda zachowek kojarzy nam się przeważnie z dziedziczeniem testamentowym. Jednakże opisane powyżej zasady doliczania darowizn do spadku mogą znaleźć zastosowanie również, gdy spadkodawca nie pozostawił testamentu. Stanie tak się, gdy darowana rzecz albo prawo stanowiły główny składnik spadku i pozostały majątek nie wystarcza na zaspokojenie spadkobierców ustawowych. W takim przypadku mogą oni domagać się od obdarowanego, aby ten przekazał im kwoty do wysokości, jaka odpowiadałaby ich zachowkom.

Darowiznę taką traktuje się zatem podobnie, jak testament. W obu bowiem przypadkach dochodzi do wyłączenia od dziedziczenia spadkobierców ustawowych. Gdyby bowiem ustawodawca nie rozciągnął omawianej zasady na przypadek dziedziczenia ustawowego, to spadkodawcy mogliby w prosty sposób pozbawić swoich spadkobierców ustawowych prawa do spadku oraz prawa do zachowku i to bez konieczności wydziedziczania ich.

Roszczenie to ulega również przedawnieniu z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu. Natomiast roszczenie przeciwko osobie zobowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy darowizn przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku. Spadek zaś otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy.

Sukcesja w biznesie to planowanie strategiczne mające na celu ukształtowanie zasad przejęcia przedsiębiorstwa przez następców. Pomożemy zaplanować proces sukcesji oraz wdrożyć go w życie. Świadczymy profesjonalne usługi prawne i podatkowe mające na celu optymalizację procesu przekazywania spółek i przedsiębiorstw. Działamy w interesie właścicieli, wspólników, spadkobierców, zarządów, a także samych spółek.

Zapraszamy do zapoznania się z naszymi artykułami oraz do kontaktu z naszą Kancelarią. Oferujemy elastyczne i konkurencyjne zasady współpracy